Buğday Yetiştiriciliği 1. Bölüm

Buğday yani latince adıyla Triticum, buğdaygiller familyasından olup, tüm dünyada ıslahı yapılmış olan tek yıllık ve otsu bir bitkidir. Bölgesel olarak değil de tüm dünyada ıslahının yapılmış olması bu bitkinin önemini göstermektedir. Buğday tüm dünya için önemlidir çünkü; un, yem üretilmesinde kullanılan temel bir besin maddesidir. Buğday yetiştiriciliği aynı zamanda çiftlik hayvanlarına yem maddesi üretimi için yapılmaktadır. Buğday bitkisinin isminin Uygurca’da kullanılan bir kelime olduğu ve kökeninin eski Türkçe’de ‘boguda’ kelimesine dayandığı, günümüze kadar ise değişerek buğdaya dönüştüğü bilinmektedir.

(Fotoğraf 1: Triticum L.)

• BUĞDAY BİLİMSEL SINIFLANDIRMASI

(Tablo 1: Buğday bitkisinin bilimsel sınıflandıılması)

• EKONOMİK ÖNEMİ, ANAVATANI, YAYILMA ALANLARI

Edinilen bilgilere göre buğday bitkisinin ilk üretimi Neolithik (Yeni Taş) dönemde yapılmıştır. Buğday insanlık tarihi boyunca her zaman önemli olmuştur. Buğdayın anavatanının Mezopotamya olduğu düşünülmektedir. 

Çatalhöyük’te yaklaşık 9 bin yıl öncesine ait evler içerisinde ekmeklik buğdayın varlığı ispatlanmıştır. Yani Neolitik dönemde Çatalhöyük’te yaşamış insanların ekmeklik buğday yani iyi kalitede buğdayı yetiştirebildikleri ve besin olarak tükettikleri anlaşılmıştır. Buğday geçmişten bugüne insan beslenmesinde kullanılabilen kültür bitkileri arasında dünyada ekiliş ve üretim bakımından ilk sırada yer almaktadır, bunun ilk sebebi buğday bitkisinin adaptasyon yeteneğidir. En geniş adaptasyon aralığına sahip bitkilerden biridir. Ayrıca buğday bitkisi uygun besleme değeri, saklama ve işlenmesindeki kolaylıklar sayesinde neredeyse 50 ülkenin temel besinidir. Buğday bitkisi başta unlu mamuller olmak üzere birçok gıda ve sanayi sektöründe kullanılabilmektedir.

• Türkiye’de Önemli Tahıl Bölgeleri

Türkiye’de bölgelere göre buğday üretii farklılık göstermektedir.

(Tablo 2: Türkiye’de ekmeklik buğdayın bölgelere göre yetiştirilme oranını göstermektedir.)

• Ekonomik Değere Sahip Bazı Buğday Türleri

Ekmeklik buğday (Triticum Aestivum): Bu tür genelde sarı ya da beyaz renklerde, ufak taneli, hem yaz hem de kış aylarında ekilebilen bir buğday türüdür. Ekmeklik için kullanıldığından dolayı bu buğdayda nişasta oranı diğer buğday türlerine göre daha fazladır. Ek olarak, aslında aynı türden olan ama beyaz ya da sarı taneli değil de kırmızı taneli olan ve yalnızca kış aylarında ekilebilen sünter adında buğdaylar da mevcuttur.

Makarnalık buğdaylar (Triticum Durum):  Bu tür ise Orta Anadolu, Güney Anadolu ve Trakya’da yetişme türlerine bağlı olarak farklı isimler ile bilinmektedir. Makarnalık buğday türünün taneleri diğer buğday türlerine göre çok daha iridir ve kehribar rengindedir. 

Önemli diğer buğday türleri ise;  bisküvilik veya topbaş buğday (Triticum Compactum), doğu buğdayı (Triticum carthlicum), gernik (Triticum dicoccon), kaplıca buğdayı (Triticum monococcum), Polonya buğdayı (Triticum polonicum), kavuzlu buğday (Triticum spelta), İngiliz buğday (Triticum turgidum).

• Buğday Kalitesinde Kullanılan Ölçüler Nelerdir?

• BUĞDAY BİTKİSİNİN GENEL MORFOLOJİK ÖZELLİKLERİ

• KÖK

Kök bitkide besin maddeleri nin ve suyun alınmasını sağlayan, aynı zamanda da bitkiye destek veren yapıdır. Genel olarak bakıldığında buğday bitkisi saçak köklü bir bitkidir. Meydana geliş şekline ve fonksiyonlarına göre iki gruba ayrılmaktadır. Bunlar, embriyonel kökler ve adventif köklerdir.

Embriyonel kökler (primer kökler veya çim kökleri): Tohumun çimlenmesiyle ilk oluşan köklere embriyonel kökler denir. Bu kökler bitkide kardeşlenme başlayana kadar görev yaparlar. Bu köklerin en önemli özelliklerinden biri direkt bitki embriyosundan oluşmasıdır. Embriyonal köklerin sayısı ilk yapraklar oluşana kadar belli sayıda görülmektedir ve bu köklere çim kökleri denir. Buğday bitkisinde toplamda 3 tane görülmektedir. İlk yaprak oluşumuna kadar bitkide embriyonel kökün sayısı artmaya devam etmektedir. 

Adventif kökler (sekonder kökler veya asıl bitki kökleri): Kardeşlenmeden sonra oluşan bitkinin asıl beslenmesini ve toprağa tutunmasını sağlayan köklerdir. Saçak kök yapısı görülür. Bu kök ilk yaprağın bağlandığı boğumdan oluşmaya başlamaktadır. 

(Fotoğraf 2: Adventif ve Embriyonal kökler)

• SAP

Buğday bitkisinde sap otsu yapıdadır,  zamanla olgunlaşmalarına be sertleşmelerine rağmen, buğday sapı hiçbir zaman odunumsu bir yapı göstermemektedir.Sap, boğum ve boğum aralarında oluşmakta, üzerinde yaprakları ve çiçeği taşımaktadır. Buğdaygillerde bitki boyu toprak yüzeyi ile başağın en üstteki başakçığı arasında kalan uzunluktur. Bu uzunluk türe ve çeşide göre farklılık göstermektedir. Islah çalışmalarında da sık sık bu uzunluk ili ilgili çalışmalar yapılmaktadır. Verim için genelde bitki boyunun çok uzun olması istenmez çünkü bitki boyu arttıkça bitkinin yatması kolaylaşır bu yüzden de tane verimi düşer. 

• YAPRAK

Yapraklar bitkinin fotosentez kaynağıdır.  İlk yaprak toprak yüzeyine gelen çim kını içinden çıkmaktadır, ilk yaprak çıktıktan 7-10 gün sonra ise ikinci ve üçüncü yapraklar oluşmaktadır. Her yaprak bir boğumdan çıkmaktadır. Bitkide toprak üstündeki boğum sayısı kadar da yaprak bulunmaktadır. Buğday yaprağı yaprak kını, yaprak ayası, kulakçık ve yakacık olmak üzere 4 bölümden meydana gelmektedir.

(Fotoğraf 3: Buğday bitkisinin yaprağının kısımları)

• ÇİÇEK

Buğday çiçeği başak şeklindedir. Bir başak başakçıklardan oluşmaktadır. Bir başakta ise genelde 20–30 tane başakçık bulunmaktadır. Buğdaygillerde başakçık iki dış kavuz arasında bulunan çiçek veya çiçekler topluluğuna verilen genel isimdir. Buğdayda çiçek erseliktir. Yani aynı çiçek üzerinde hem dişi hem de erkek üreme organı bulunmaktadır. Bu sayede bitki kendi kendine döllenebilmektedir. 

(Fotoğraf 4: Buğday bitisinin bölümleri)

Yazar: İkbal KARATAŞ